Trên hòn đảo hoang vắng gần Alexandria, giữa rặng san hô bị lãng quên bởi thời gian, Mohamed – một ngư dân kỳ cựu vô tình chạm tay vào lịch sử: một pho tượng đá nhỏ, phủ rêu, gãy mẻ bởi dao gọt cá nhưng lại mang trên mình giá trị của một kho báu. Anh giấu tên, nhưng câu chuyện của anh là đại diện cho cả một thế hệ Ai Cập nghèo đói nhưng liều lĩnh, bị lôi cuốn bởi sự quyến rũ của những di chỉ cổ xưa không còn là niềm tự hào dân tộc, mà là “cơ hội đổi đời”.
“Dưới lớp nước xanh kia là một viện bảo tàng khổng lồ,” Mohamed nói, mắt ánh lên tia nhìn giữa đam mê và thực dụng. “Nhưng không ai ngoài những người như chúng tôi có thể tìm thấy gì.”
Nghề cũ là đánh cá. Nghề mới là cướp mộ.
Không còn là những kẻ trộm vặt lẻn vào đền đài trong đêm, ngày nay, các “thợ săn cổ vật” vận hành như một ngành công nghiệp ngầm. Những tượng đá, bùa hộ mệnh, mặt nạ tang lễ, quan tài bằng vàng… được tìm thấy, cất giấu kỹ lưỡng và tuồn qua biên giới bằng những đường dây tinh vi không thua gì buôn ma túy. Trong chợ đen quốc tế, đồ cổ Ai Cập xếp sau vũ khí, ma túy và buôn người trở thành “mặt hàng nóng” trong thế giới ngầm.
Khi thế giới yêu Ai Cập trước cả người Ai Cập
Từ thế kỷ XIX, Alexandria và Cairo từng là thiên đường của giới quý tộc, học giả và những tay sưu tầm khát khao bí ẩn. Tại các khu chợ sầm uất, không ai có thể phân biệt thật giả. Lúc ấy chưa có luật bảo vệ cổ vật, nên Ai Cập trở thành “ngân hàng di sản” không người canh giữ.
Salima Ikram nhà khảo cổ học người Ai Cập từng nhận định: “Trộm cổ vật ở đây có truyền thống lâu đời. Và tiếc thay, ngày nay nó vẫn tiếp tục như một phần của đời sống.”
Từ sau Cách mạng 2011, đất nước này rơi vào trạng thái hỗn loạn, khiến mọi thứ càng dễ tổn thương hơn bao giờ hết. Viện bảo tàng Cairo từng bị cướp phá giữa ban ngày. Các đền đài không còn được bảo vệ. Và trong những đêm không trăng, dưới sa mạc Sahara hay đáy sông Nile, những đội “khai quật dân dã” âm thầm tìm vận may.
Di sản nằm lại. Cơ hội bị bán đi. – và những giấc mơ về sự cứu rỗi bị chôn vùi.
Tại các khu dân cư mới xây chồng lên thành phố cổ, dân địa phương đào được hầm mộ giữa công trường, giữa ruộng lúa hay dưới sàn nhà mình. Họ có ba lựa chọn: báo cáo với chính phủ, giữ im lặng, hoặc bán. Hầu hết chọn cách bán vì thủ tục hành chính chồng chéo, vì lo sợ bị tịch thu tài sản, và hơn hết vì quá nghèo.
“Chúng tôi không thể yêu cầu một người bảo vệ già, lương tháng 20 USD, cầm gậy gỗ, phải liều mạng chống lại những kẻ buôn lậu có vũ khí,” Ikram thẳng thắn. Mohamed Ibrahim, Bộ trưởng Cổ vật, cho biết họ đã tăng cường bảo vệ, nhưng “hiệu quả gần như bằng không”.
Tình trạng hiện tại phản ánh một sự thật cay đắng: Ai Cập là quốc gia có nền văn minh lâu đời, nhưng lại thiếu một chiến lược văn hóa bền vững. Người dân không được giáo dục để hiểu hết giá trị của lịch sử họ đang đứng trên. Những tổ chức khảo cổ nước ngoài, sau nhiều thập kỷ khai quật, hiếm khi đầu tư vào cộng đồng bản địa.
“Không có kết nối, không có chia sẻ tri thức. Vậy thì làm sao người dân thấy cần phải gìn giữ di sản?” Monica Hanna, nhà khảo cổ và nhà hoạt động bảo vệ di sản, đặt vấn đề.
Một Ai Cập lặng lẽ tan rã dưới lòng đất. Một thế giới chỉ biết chiêm ngưỡng cái đẹp mà không bảo vệ nó.
Ở đâu đó giữa những bức phù điêu vỡ nát và lời rao mua đồ cổ trên WhatsApp, là tiếng thì thầm của các Pharaoh cổ đại những người từng xây kim tự tháp để bảo vệ mình khỏi kẻ phàm trần, nhưng giờ cũng không thoát khỏi bị đánh cắp.
