Hai gọng kìm của cơn nghiện
Nicotine – một chất gây nghiện mạnh – là nhân tố sinh hóa trung tâm khiến người hút thuốc rơi vào trạng thái phụ thuộc thể chất. Khi điếu thuốc được châm lửa, nicotine từ khói thuốc xâm nhập phổi, thẩm thấu vào máu chỉ trong vài giây, tạo ra hiệu ứng tương tự một mũi tiêm tĩnh mạch. Cơ thể quen dần với nồng độ nicotine ổn định, buộc người hút phải duy trì liên tục nếu không muốn rơi vào trạng thái thiếu hụt. Và đó chính là lúc cuộc chiến bắt đầu. Việc bỏ thuốc lá kéo theo loạt triệu chứng nghiện ngập: bứt rứt, mệt mỏi, cáu gắt, trầm cảm, đau đầu, ho, khó ngủ… những thứ được y học liệt kê như dấu hiệu của một cơn “cai nghiện” thực sự.
Tuy nhiên, nếu nicotine là gọng kìm đầu tiên siết chặt người hút, thì yếu tố tâm lý – với sức mạnh vô hình – lại là gọng kìm còn nguy hiểm hơn.
Với thời gian, hút thuốc trở thành một phản xạ có điều kiện – gắn liền với những hoạt động đời thường như uống cà phê, làm việc, ăn uống, lái xe. Não bộ hình thành một “đường mòn” hành vi: mỗi lần hoàn thành một công việc quen thuộc, người hút tự động với tay tìm điếu thuốc. Và vì thế, ngay cả khi đã vượt qua cơn thèm nicotine, người ta vẫn bị đánh gục bởi chính thói quen tâm lý của mình.
Kế hoạch cho một cuộc thoát ly
Theo kinh nghiệm điều trị lâm sàng, một người có ý định bỏ thuốc lá nên bắt đầu bằng việc xác định động cơ cá nhân một cách rõ ràng. Không có lý do đủ mạnh – không có quyết tâm đủ vững. Động cơ đó có thể là nỗi lo về ung thư, tình trạng tim mạch, sức khỏe con nhỏ, hay chỉ đơn giản là cảm giác muốn tự làm chủ cơ thể.
Sau đó là một kế hoạch hành động cụ thể: chọn một ngày để bắt đầu bỏ thuốc lá – lý tưởng là ngày nghỉ – và loại bỏ toàn bộ những vật dụng kích thích ký ức hút thuốc như bật lửa, gạt tàn, bao thuốc còn dang dở.
Giới chuyên môn khuyên người bỏ thuốc lá nên chuẩn bị hành vi thay thế. Nếu sau bữa ăn vốn là lúc cầm điếu thuốc, hãy thay thế bằng một thói quen mới: nhai kẹo cao su, uống trà, ăn trái cây hoặc tập thể dục nhẹ. Mấu chốt là làm sao để bộ não không còn cơ hội liên kết tình huống cũ với hành vi cũ.
Một chiến lược được đánh giá cao là “quy tắc 15 phút”: mỗi lần thèm thuốc, hãy đánh lạc hướng tâm trí bằng việc lao vào một công việc khác trong ít nhất 15 phút. Thời gian đó đủ để cơn thèm giảm dần theo cơ chế thần kinh.
Và nếu đã vượt qua được hai tuần đầu tiên – giai đoạn khủng hoảng nhất – tuyệt đối không được phép hút lại “chơi chơi một điếu”. Phần lớn các ca tái nghiện đều xuất phát từ chính sự chủ quan này.
Hỗ trợ từ thuốc và con người
Về mặt y học, các liệu pháp thay thế nicotine như miếng dán, kẹo nhai, ống hít… được thiết kế để giúp người hút đối phó với các triệu chứng thiếu hụt trong giai đoạn đầu. Tuy nhiên, không loại thuốc nào có thể thay thế được yếu tố then chốt: ý chí.
Trong khi đó, thuốc lá điện tử – vốn được xem là một giải pháp “ít độc hại hơn” – lại không giúp người nghiện dứt được cơn lệ thuộc. Chúng vẫn chứa nicotine và duy trì hành vi tâm lý quen thuộc là… cầm điếu thuốc. Điều này khiến việc bỏ thuốc lá bằng thuốc lá điện tử trở thành một vòng lặp vô nghĩa.
Một yếu tố không thể bỏ qua là vai trò của người thân. Theo các nghiên cứu, những người nhận được sự hỗ trợ tích cực từ gia đình và bạn bè có tỷ lệ bỏ thuốc thành công cao hơn đáng kể. Sự thấu hiểu, đồng hành và khích lệ có thể tạo nên khác biệt lớn trong những thời khắc dễ gục ngã nhất.
Không bao giờ là quá muộn
Khác với nhiều loại nghiện khác, người nghiện thuốc lá luôn có cơ hội làm lại. Mỗi lần thất bại là một lần tích lũy thêm kinh nghiệm, điều chỉnh lại động cơ và chiến lược. Từng hành trình bỏ thuốc là một vòng lặp của quyết tâm – thất bại – rồi lại quyết tâm mạnh mẽ hơn.
Những ai thành công sẽ thấy rõ thành quả: chức năng tim và phổi phục hồi, giảm nguy cơ ung thư, và đặc biệt – bảo vệ sức khỏe cho những người thân yêu khỏi khói thuốc thụ động.
